Ղրիմի պատերազմում թուրքերից ու նրա եվրոպական դաշնակիցներից կրած ծանր պարտությունը խաթարել էր Ռուսաստանի միջազգային վարկը։ Կորցրած հեղինակությունը վերականգնելու և Բալկաններին ու Արևմտյան Հայաստանին տիրելու նպատակով 1877թվականին ապրիլին Ռուսաստանը պատերազմ սկսեց Օսմանյան կայսրության հետ։ Մասնաճյուղի հրամանատարն էր հայազգի նշանավոր զորավար Միխայիլ Լոռիս-Մելիքովը (Լոռու Մելիքյանը)։ Պատերազմին մասնակցում էին հայազգի այլ զորավարներ։ Ճակատի ձախ թևում կռվող Երևանյան ջոկատի հրամանատարը գեներալ Արշակ Տեր-Ղոկասովն էր։ Նրա զորաջոկատը անցնելով Արարատ լեռը Հայկական պարից բաժանող լեռնանցքով պատերազմի առաջին մասին գրավեց Բայազետի և Ալաշկերտի գավառները։ 1877թ. հունիսին մոտ 10-հազարանոց թուրքական զորքը պաշարեց Բայազետը։ Հայ պամտպաններից Սամսոն Տեր-Պողոսյանին հաջողվեց քրդական տարազով ծպտված անցնել շրջապատման օղակը և լուր հասցնել Տեր-Ղուկասովին։ 1877թ. աշնանը ռուսական զորքերը պաշարեցին Կարսը, որի գրավումը հանձնարարվեց հայազգի մեկ այլ գեներալի՝ Հովհաննես Լազարյանին։ Նոյեմբերի 6-ին հայ կամավորների առաջապահ ջոկատից ուղեկցությամբ ընթացող վճռական գրոհն ավարտվեց փայլուն հաղթանակով։ 1878թ. փետրվարին թուրքերն առանց լուրջ դիմադրության հանձնեցին նաև Արևմտյան Հայաստանի ռազմավարական մյուս կենտրոնը՝ Կարինը, ինչպես նաև Սև ծովի մի շարք շրջանները։
1908-1912թթ․ Ռուսաստանում ճիշտ է հակահայկական կուսակցությունը մի քիչ մարում է,․ սակայն Հայկական քաղաքական կուսակցությունները շարնակում են ոչ միայն արգելքի տակ լինեն, այլև ջախջախված լինել, շատերը նստած էին բանտում, հայ մամուլը խիստ վերաքնության տակ է և այլն։ Ճիշտ է եկեղեցու նկատմամբ հալածանքները մի քիչ թեթևանում են, բայց հայկական դպրոցները շարունակում են փակ մնալ։ Սակայն Օսմանյան կայսրությունում հայկական քաղաքական կուսակցությունները և հայկական մամուլը ազատ գործում էին։ Վերաքնությունը համեմատաբար թուլանում է։ Հայկական մշակույթը նոր վերելք է ապրում։ Նույնիսկ արևելյան Հայաստանից շատ գործիչներ ռուսական ծանր մթնոլորտից փախնում են Օսմանյան կայսրություն։ Այդ ժամանակահատվածումյ քննարկվում էր բարեփոխել Օսմանյան կայսրությունը դարձնել թուրքահայկական, քննարկվում էր նաև դաշնակցությունը վերածել ազգային կուսակցությունից վերազգային կուսակցության, որը կներկայացներ ոչ միայն հայերի, այլևԱրևելքի ճնշված ժողովուրդների դասակարգերի շահերը։
Տեսանյութը՝ այստեղ
Գիրքը՝ այստեղ